4. Zdanie złożone współrzędnie

Niedawna prośba, która padła w Skrzyni Pomysłów, dotyczyła rysowania wykresów. Zadziwiająco wiele osób ma z tym problem, a i sądzę, że się przyda w szkole. Temat jest dosyć obszerny, sam artykuł również, dlatego podzieliłam go na dwie części. Dzisiaj ta prostsza, czyli zdanie złożone współrzędnie. Część druga pojawi się prawdopodobnie na początku przyszłego tygodnia. Może nawet już pod koniec, zobaczymy.

Tak więc - jedźmy z tym koksem!

 

Zanim w ogóle przejdziemy do rodzajów zdań złożonych, przypomnijmy, czym w ogóle to zdanie złożone jest. W gramatyce termin ten oznacza zdanie, w którym występują dwa lub więcej czasowników w formie osobowej.

 

Zdanie złożone współrzędnie

 

Czym w ogóle jest takie zdanie? Najprościej rzecz ujmując, jest to zdanie, w którym obie części (jedna część skupia się wokół jednego czasownika) mają równoważne znaczenie. Można powiedzieć również, że jest to zdanie, w którym nie można zapytać o części składowe. Brzmi skomplikowanie? Zapewniam, że takie nie jest. Przeanalizujmy na początek takie zdanie:

 

Ada kupiła lody i zjadła je po drodze ze szkoły.

 

Od razu zauważamy, że spójnik „i” dzieli powyższe zdanie na dwa składowe i równie dobrze w jego miejscu możemy postawić kreskę. Równie dobrze nawet nie musimy stawiać kreski, tak naprawdę bez problemu możemy to zdanie rozbić na dwa mniejsze, które zachowają sens i składnię. Jest to ważna cecha zdań złożonych współrzędnie. Ponadto w powyższym zdaniu treść pierwszej składowej łączy się z drugą – Ada kupiła lody oraz zjadła je po drodze ze szkoły. Dzięki temu możemy powiedzieć, że jest to zdanie łączne.

Spytacie teraz: jak narysować wykres do tego zdania? Bardzo prosto. Oddzielamy od siebie kreską zdania składowe i oznaczamy je kolejnymi cyframi – to nam znacznie ułatwi zadanie. Wykres zaś będzie wyglądał tak:

    

 

Oprócz spójnika „i” można w takich przypadkach wykorzystać również: „oraz”, „tudzież”, „zarazem”, także”, „ani”, „ni”.

 

Kolejnym rodzajem zdania złożonego współrzędnie jest zdanie rozłączne. W konstrukcjach tego typu treść pierwszego zdania wyklucza treść drugiego, nie jest możliwa jednoczesna realizacja ich treści. Przykład? Proszę bardzo:

 

Pójdę na spacer z psem albo poczytam książkę.

 

 

 ALBO pójdę na spacer z psem, ALBO poczytam książkę. Nie zrobię tych dwóch rzeczy na raz, bo przecież nie będę czytać książki podczas spaceru z psem (no chyba że naprawdę się wciągnęłam i nie mam ochoty ani na chwilę opuszczać świata pasjonującej lektury). Muszę wybrać tylko jedną opcję, bo nie dam rady zrealizować obu. Części składowe zdania oznaczają dwie różne drogi, dwie różne decyzje, które się rozchodzą, dlatego taki typ zdania nazywa się właśnie rozłącznym.

Wykres:

Spójniki używane w podobnych konstrukcjach: „albo”, „lub”, „bądź”.

 

Przejdźmy teraz do zdania wynikowego, trzeciego rodzaju zdań współrzędnych. Jak sama nazwa mówi, są to zdania, w których część drugiego zdania składowego wynika z pierwszego.

 

Słońce grzało, dlatego wszyscy uczniowie liceum wylegli w czasie przerwy na boisko szkolne.

 

Wydawać by się mogło, że jest to zdanie złożone podrzędnie – słońce grzeje, więc uczniowie wyszli na boisko, przy czym „słońce grzało” byłoby zdaniem nadrzędnym, cała reszta po przecinku zaś podrzędnym, a pytanie o zdanie podrzędne brzmiałoby „dlaczego?”. Ale właśnie – wydawać by się mogło. Jest parę rzeczy, które trzeba sobie wbić do głowy raz na zawsze, żeby się nie pomylić przy określaniu rodzaju zdania. Jak wspominałam na początku, zdanie współrzędne możemy rozbić na dwa sensowne zdania. Ze zdaniem podrzędnym będziemy już mieli problem (więcej na ten temat za chwilkę). Gdyby zdanie powyższe byłoby podrzędnym, za żadne skarby świata nie rozdzielilibyśmy go na takie składowe, które zachowałyby sens oryginału. Jako że jednak to zdanie da się podzielić na składowe (Słońce grzało. Wszyscy uczniowie liceum wylegli w czasie przerwy na boisko szkolne.), od razu stwierdzamy, że to zdanie podrzędne. Należy jeszcze zaznaczyć, że oba zdania mają równą wartość, żadne nie stoi wyżej od drugiego – po prostu jedno wpływa na drugie.

Ze względu na powyższy przypadek trzeba bardzo, bardzo uważać przy określaniu rodzaju konstrukcji.

 

 

Spójniki: „więc”, „zatem”, „toteż”, „dlatego”, „ponieważ”.

 

Ostatni rodzaj zdań współrzędnych to zdania przeciwstawne. Jak sama nazwa sugeruje, treść obu zdań składowych jest sobie przeciwstawna. Można wręcz powiedzieć, że się wyklucza, że coś się dzieje mimo czegoś. Czytając pierwszą część zdania, spodziewamy się zupełnie innego rozwinięcia, często jest ono zaskakujące. Na przykład:

 

Nie przyjaźnili się, ale pomagali sobie w trudnych chwilach.

 

Nie byli przyjaciółmi, mimo to sobie pomagali – inaczej, niż byśmy się spodziewali.

 

 

Spójniki: „ale”, „lecz”, „a”, „jednakże”, „zaś”, „natomiast”.

 

Dodam jeszcze tylko, że zdania współrzędne nie muszą być wcale połączone spójnikiem. Jest to tak zwana łączność bezpośrednia – tak w ramach ciekawostki. 

Pytania, wątpliwości, problemy?